Jakie są rodzaje kryzysów?
Psychologowie mianem kryzysu określają doświadczanie zmiany na tyle istotnej, że wywołuje ona znaczny stres poznawczy lub emocjonalny u osób w nią zaangażowanych. Istnieje wiele odmian kryzysów. Mogą one mieć podłoże rozwojowe, gdy przeżywamy zmiany typowe dla poszczególnych etapów życia, np. wyprowadzka z domu rodzinnego u progu dorosłości, gdy staramy się zaadaptować do nowej sytuacji. Innym rodzajem kryzysu jest tzw. kryzys sytuacyjny, który występuje w wyniku nagłych, nieprzewidywalnych wydarzeń, takich jak katastrofa naturalna (np. powódź). Szczególnym rodzajem kryzysu są kryzysy związane ze zdrowiem psychicznym, które pojawiają się np. przy depresji.
Na co zwrócić uwagę, gdy podejrzewamy kryzys u bliskiej osoby?
Rozpoznawanie oznak pogarszającego się stanu jest kluczowe podczas wspierania osoby przechodzącej kryzys. Oto symptomy, na które powinniśmy zwrócić szczególną uwagę:
- Zaniedbanie opieki osobistej lub obowiązków
Zaniedbywanie higieny, opuszczanie dni w pracy lub szkole i niewypełnianie podstawowych obowiązków może wskazywać, że dana osoba czuje się przytłoczona lub niezdolna do radzenia sobie z codziennymi zadaniami. Takie zaniedbania mogą być związane z doświadczaniem silnego stresu lub depresją.
- Zmiany w zachowaniu
Znaczące zmiany w zachowaniu mogą wskazywać na pogorszenie stanu zdrowia psychicznego. Obejmują one wycofywanie się z interakcji społecznych, utratę zainteresowania wcześniej lubianymi zajęciami lub nagłe zmiany w schematach jedzenia czy snu.
- Większe pobudzenie, podenerwowanie lub drażliwość
Zwiększona drażliwość, niepokój lub nieoczekiwany gniew mogą być oznaką eskalacji wewnętrznego niepokoju. Zachowania te są często związane z ostrymi reakcjami na stres
i mogą wiązać się z trudnościami w radzeniu sobie lub z emocjonalnym przytłoczeniem.
- Wyrażanie poczucia beznadziei lub bezradności
Jeśli dana osoba często werbalizuje poczucie beznadziei (np. „Nigdy nie będzie lepiej”) lub bezradności (np. „Nic nie mogę zrobić”), może to sugerować pogłębianie się kryzysu. Tego typu wyrażenia często poprzedzają poważniejsze skutki (np. myśli samobójcze).
- Drastyczne wahania nastroju
Nagłe i ekstremalne zmiany nastroju – takie jak szybkie przechodzenie od smutku do euforii lub odwrotnie – mogą sygnalizować kryzys, dlatego w takiej sytuacji warto namówić osobę bliską do sięgnięcia po profesjonalną pomoc.
- Nietypowe, ryzykowne zachowania
Angażowanie się w ryzykowne lub lekkomyślne zachowania, takie jak nadużywanie substancji odurzających lub nieostrożna jazda samochodem, może odzwierciedlać trudności z przytłaczającymi emocjami lub obojętność na własne bezpieczeństwo i dobrostan.
- Wyrażanie przekonania o byciu ciężarem dla innych
Powtarzające się stwierdzenie, że osoba w kryzysie czuje się ciężarem dla innych lub jest nieważna, stanowi poważny sygnał ostrzegawczy. Może on wskazywać na pogłębiający się ból emocjonalny i początek myśli samobójczych.
- Izolacja pomimo prób wsparcia
Wycofywanie się z relacji z innymi podczas kryzysu jest zjawiskiem powszechnym. Jednak zauważalna zmiana, w wyniku której osoba izoluje się nawet po wielokrotnych propozycjach wsparcia, może wskazywać na konieczność natychmiastowej profesjonalnej interwencji. Izolacja tego typu może być czynnikiem skutkującym np. myślami samobójczymi.
- Zaabsorbowanie śmiercią lub samookaleczeniem
Mówienie o śmierci, wyrażanie chęci wyrządzenia sobie krzywdy lub wygłaszanie stwierdzeń, takich jak „Świat byłby lepszy beze mnie”, powinno być szczególnie alarmujące. Takie wypowiedzi są często sygnałami ostrzegawczymi wskazującymi na myśli samobójcze, dlatego ważne jest, by niezwłocznie skonsultować się z psychologiem lub psychiatrą.
Co robić, a czego nie robić?
Wspieranie bliskiej osoby podczas kryzysu przy jednoczesnym poszanowaniu jej granic to ogromne wyzwanie. Psychologia dostarcza nam jednak cennej wiedzy dotyczącej tego, w jaki sposób udzielać wsparcia, troszcząc się jednocześnie o własny dobrostan. Oto wskazówki, jak postępować w kontakcie z osobą dotkniętą kryzysem:
1. Aktywne słuchanie bez osądzania
Aktywne słuchanie jest podstawą wsparcia emocjonalnego. Badania wskazują, że zapewnienie drugiej osobie bezpiecznej, wolnej od ocen przestrzeni do wyrażania swoich uczuć i przemyśleń może zmniejszyć jej niepokój i sprzyjać budowaniu wzajemnego zaufania. Aktywne słuchanie polega na utrzymywaniu kontaktu wzrokowego, używaniu stwierdzeń typu „Jestem tu dla Ciebie”, zadawaniu pytań otwartych i powstrzymywaniu się od przerywania, proponowania rozwiązań czy nieproszonych rad. Z badań wynika także, że refleksyjne słuchanie i parafrazowanie wypowiedzi drugiej osoby pomagają jej poczuć się lepiej zrozumianą.
2. Empatia i potwierdzanie emocji
Uznawanie i potwierdzanie emocji mają kluczowe znaczenie, gdy podejmujemy się wsparcia osoby w kryzysie psychicznym. Badania związane z terapią skoncentrowaną na emocjach podkreślają, że uznanie czyichś uczuć (wypowiedzi takie jak np. „To zrozumiałe, że tak się czujesz”) zmniejsza poczucie izolacji. Należy jednak pamiętać, że taki sposób komunikacji nie musi oznaczać zgody na wszystko, co mówi druga osoba. Chodzi raczej
o pokazanie, że rozumiemy jej emocje i przyjmujemy je z szacunkiem.
3. Pytanie o potrzeby zamiast założeń
Jednym z najprostszych, a jednocześnie najskuteczniejszych sposobów wsparcia
z jednoczesnym poszanowaniem granic drugiej osoby, jest pytanie „Jak mogę Cię teraz wesprzeć?”. Oferowanie możliwości wyboru lub zadawanie otwartych pytań zapobiega narzucaniu niechcianych rad i pomaga drugiej osobie zachować poczucie kontroli w trudnych chwilach.
4. Bycie obecnym
Czasami sama nasza obecność wystarczy, by druga osoba poczuła się mniej przytłoczona problemem. Badania nad wspierającą obecnością bliskich pokazują, że fizyczna lub emocjonalna bliskość może znacznie obniżyć poziom stresu. Przebywanie z drugą osobą
w ciszy, oferowanie pocieszającego dotyku (jeśli jest mile widziany) lub bycie dostępnym
w razie potrzeby wzmacnia naszą rolę jako bezpiecznej podpory.
5. Unikanie oferowania nieproszonych rad
Niechciane porady i rozwiązania mogą sprawiać wrażenie lekceważenia, moralizatorstwa czy próby przejęcia kontroli, nawet jeśli intencje są dobre. Badania nad wzorcami komunikacji podczas kryzysów pokazują, że rada jest bardziej pomocna, gdy druga osoba o nią poprosi. Zamiast udzielać rad, warto więc używać zwrotów, takich jak „Czy pomogłoby Ci, gdybym podzielił/a się tym, co o tym myślę?”. Pozwala to drugiej osobie zachować autonomię, przy jednoczesnym zakomunikowaniu możliwości bardziej konkretnego wsparcia, jeśli będzie potrzebne.
6. Zachęcenie do skorzystania z profesjonalnej pomocy, jeśli to konieczne
Jeśli kryzys jest poważny, delikatne zasugerowanie sięgnięcia po pomoc profesjonalisty
z dziedziny psychologii może okazać się przełomowe. Badania wskazują, że wiele osób
w trudnej sytuacji odczuwa ulgę, gdy osoba, której ufają, wspiera poszukiwanie terapii lub porady. Warto wtedy używać zachęcających, nienachalnych wypowiedzi, takich jak „Zależy mi na Tobie i myślę, że specjalista mógłby zapewnić Ci więcej profesjonalnego wsparcia”.
7. Troska o samych siebie
Wspieranie osoby w kryzysie może okazać się emocjonalnie obciążające. Badania nad wypaleniem opiekunów podkreślają, że wyznaczanie sobie granic w pomaganiu chroni przed wypaleniem emocjonalnym. Dbanie o własne samopoczucie jest bardzo ważne, ponieważ nasz dobrostan psychiczny gwarantuje, że pozostaniemy stabilnym źródłem wsparcia.
Co zrobić, gdy zauważymy niepokojące sygnały?
Jeśli osoba w kryzysie wykazuje symptomy pogorszenia się stanu psychicznego, należy zaoferować jej wsparcie – oto co możemy zrobić:
- Monitorować stan danej osoby, zachowując takt i empatię oraz szanując jej granice – warto pytać o samopoczucie w subtelny sposób i wyrażać swoje obawy bez osądzania.
- Zasugerować sięgnięcie po pomoc specjalisty w zakresie zdrowia psychicznego, podkreślając, że szukanie pomocy jest przejawem siły, a nie słabości.
- Być obecnym, dając wsparcie osobie w kryzysie i zapewniając ją, że nie jest sama ze swoimi problemami.
- W razie potrzeby niezwłocznie zwrócić się o pomoc. Jeśli osoba dotknięta kryzysem zmaga się z myślami samobójczymi, powinniśmy natychmiast skontaktować się ze służbami ratunkowymi lub infolinią kryzysową.
Należy pamiętać, że stres wywołany przez kryzys może obniżyć zdolność skutecznego przetwarzania informacji przez osobę nim dotkniętą. W rezultacie taka osoba może lekceważyć objawy lub podejmować decyzje, które nie sprzyjają poprawie sytuacji,
a wręcz mogą ją pogorszyć. To ważna wskazówka dla bliskich, którzy powinni w tym czasie wykazać się szczególną czujnością i uważną obserwacją zachowania.
Bibliografia:
- American Psychological Association, APA Dictionary of Psychology (2nd ed.), 2015.
- Van Orden K. A., Witte T. K., Cukrowicz K. C., Braithwaite S. R., Selby E. A. & Joiner T. E. Jr, The interpersonal theory of suicide, Psychological review, 117(2), 575–600, 2010, https://doi.org/10.1037/a0018697
- Joiner T., Why people die by suicide, Harvard University Press, 2005.
- Nock M. K. & Prinstein M. J., Contextual features and behavioral functions of self-mutilation among adolescents, Journal of abnormal psychology, 114(1), 140–146, 2005, https://doi.org/10.1037/0021-843X.114.1.140
- Rudd M. D., Berman A. L., Joiner T. E. Jr, Nock M. K., Silverman M. M., Mandrusiak M., Van Orden K. & Witte T., Warning signs for suicide: theory, research, and clinical applications. Suicide & life-threatening behavior, 36(3), 255–262, 2006, https://doi.org/10.1521/suli.2006.36.3.255
- Beck A. T., Weissman A., Lester D. & Trexler L., The measurement of pessimism: The Hopelessness Scale. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 42(6), 861–865, 1974, https://doi.org/10.1037/h0037562
- American Psychiatric Association, Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.), 2013, https://doi.org/10.1176/appi.books.9780890425596
- Bodie G. D., Vickery A. J., Cannava K. & Jones S. M., The Role of “Active Listening” in Informal Helping Conversations: Impact on Perceptions of Listener Helpfulness, Sensitivity, and Supportiveness and Discloser Emotional Improvement. Western Journal of Communication, 79(2), 151–173, 2015, https://doi.org/10.1080/10570314.2014.943429
- Deci E. L. & Ryan R. M., Intrinsic Motivation and Self-Determination in Human Behavior, Berlin: Springer Science & Business Media, 1985.
https://doi.org/10.1007/978-1-4899-2271-7
- Woldarsky Meneses C., Emotion-focused couples therapy. Person-Centered & Experiential Psychotherapies. 16. 1-20, 2017, https://doi.org/10.1080/14779757.2017.1330706.
- Coan J. A., Schaefer H. S. & Davidson, R. J., Lending a hand: social regulation of the neural response to threat, Psychological science, 17(12), 1032–1039, 2006, https://doi.org/10.1111/j.1467-9280.2006.01832.x
- Goldsmith D. J., Communicating social support, Cambridge University Press, 2004, https://doi.org/10.1017/CBO9780511606984
- Corrigan P. W., Druss B. G. & Perlick D. A., The Impact of Mental Illness Stigma on Seeking and Participating in Mental Health Care, Psychological science in the public interest: a journal of the American Psychological Society, 15(2), 37–70, 2014, https://doi.org/10.1177/1529100614531398
- Zarit S. H., Reever K. E. & Bach-Peterson J., Relatives of the impaired elderly: correlates of feelings of burden. The Gerontologist, 20(6), 649–655, 1980. https://doi.org/10.1093/geront/20.6.649